Εάν θα έπρεπε κανείς να συνοψίσει τα τελευταία 40 χρόνια της έρευνας που αφορά στον εγκέφαλο, δε θα μπορούσε παρά να την ονομάσει, ‘η άνοδος των ζόμπιΆ. Μας αρέσει να βλέπουμε τους εαυτούς μας ως έχοντες πλήρη επίγνωση των διαδικασιών της σκέψης μας, του πώς αισθανόμαστε, των αποφάσεων που παίρνουμε και των λόγων που οδηγούν στη λήψη τους. Όταν δρούμε, ο συνειδητός εαυτό μας είναι εκείνος που δρα. Όμως, ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ψυχολόγοι και νευρολόγοι άρχισαν να βρίσκουν αποδείξεις ότι το τμήμα της αυτο-επίγνωσης του εγκεφάλου μας δεν είναι πάντοτε σε λειτουργία.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι επηρεαζόμαστε βαθιά από τις αντιλήψεις, τις σκέψεις, τα συναισθήματα, και τις επιθυμίες μας, για την οποία επιρροή δεν είμαστε καθόλου ενήμεροι. Η έρευνά αποκάλυψε το ανησυχητικό ενδεχόμενο ότι πολλά από αυτά που σκεφτόμαστε και κάνουμε είναι σκέψεις και πράξεις ενός ασυνείδητου μέρους του εγκεφάλου μας ενός Εσωτερικού Ζόμπι.
Μερικά από τα πρώτα στοιχεία για το εσωτερικό αυτό το 'ζόμπι' προήλθαν από μελέτες σε ανθρώπους που είχαν υποστεί βλάβες στον εγκέφαλο. Το 1970 οι Βρετανοί ψυχολόγοι Elizabeth Warrington και Lawrence Weiskrantz έδειξαν μια σειρά λέξεων σε μια ομάδα ανθρώπων με αμνησία, οι οποίοι ξέχασαν αμέσως τη λίστα. Λίγα λεπτά αργότερα η Warrington και ο Weiskrantz τους έδειξαν τα τρία πρώτα γράμματα της κάθε λέξης που μόλις είχαν δει και ξεχάσει, και ζήτησαν από τους αμνησιακούς να προσθέσουν κάποια επιπλέον γράμματα με σκοπό να δημιουργήσουν μια λέξη. Κάθε λέξη θα ήταν έγκυρη. Οι αμνησιακοί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας επίμονα επέλεγαν τις λέξεις που είχαν δει παρόλο που τις είχαν ξεχάσει. Το εσωτερικό ζόμπι, κάπου πέρα από την επίγνωση, διατήρησε μνήμες από τις λέξεις αυτές.
Το εσωτερικό μας ζόμπι μπορεί επίσης να είναι σε θέση να ελέγχει το σώμα μας. Το 1988 μια γυναίκα γνωστή ως 'ασθενής D.F' υπέστη δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα και έχασε την ικανότητα να αναγνωρίζει αντικείμενα και σχήματα. Τα μάτια της μετέφεραν ακόμα πληροφορίες στον εγκέφαλο της, αλλά οι συνδέσεις μεταξύ των περιοχών του εγκεφάλου της είχαν καταστραφεί, έτσι ώστε να μην έχει πλέον επίγνωση του τι βρισκόταν μπροστά της. Επιστήμονες του Πανεπιστημίου του δυτικού Οντάριο έβαλαν μια κάρτα σε ένα τραπέζι μπροστά στην DF και στη συνέχεια εμφάνισαν έναν δίσκο με μια σχισμή. Ζήτησαν στην DF να κρατήσει την κάρτα στην ίδια γωνία με την σχισμή. Δε μπορούσε να το κάνει. Αλλά όταν της ζητήθηκε να βάλει την κάρτα στη σχισμή σα να ήταν ταχυδρομική επιστολή, αυτή αμέσως και εν αγνοία της γύρισε την κάρτα στη σωστή γωνία και την έσπρωξε στη σχισμή.
Σήμερα, μια σειρά νέων ισχυρών εργαλείων μπορεί να εξετάσει εξονυχιστικά τα εσωτερικά ζόμπι σε υγιείς εγκεφάλους. Μια ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης ανέφεραν την πρόκληση προσωρινής τύφλωσης σε 11 υγιή άτομα εστιάζοντας μια ακτίνα μαγνητισμού με επίκεντρο το πίσω μέρος του κεφαλιού των ατόμων αυτών. Η ακτίνα αυτή επενέβη στη δραστηριότητα των νευρώνων της περιοχής του εγκεφάλου που ονομάζεται 'οπτικός φλοιός'. Για λίγα λεπτά οι νευρώνες απενεργοποιήθηκαν και τα άτομα δήλωσαν ότι δεν μπορούσαν να δουν τίποτα.
Κατά την έναρξη του πειράματος, τα υγιή άτομα -που μπορούσαν να δουν σ' αυτό το σημείο- κάθισαν μπροστά από τρεις φωτεινές πηγές, κάθε μια με ένα κουμπί κάτω από αυτή. Όταν η κεντρική φωτεινή πηγή άναβε, έπρεπε να απλώσουν το χέρι και να πατήσουν το κουμπί δίπλα της. Σε ορισμένες δοκιμές, οι επιστήμονες έσβηναν την κεντρική φωτεινή πηγή ακριβώς όταν τα άτομα άπλωναν το χέρι να τη φτάσουν και άναβαν μια άλλη. Τα άτομα επομένως έπρεπε να μετατοπίσουν το χέρι τους ώστε να πατήσουν το σωστό κουμπί.
Όμως, σε λιγότερο από ένα δέκατο του δευτερολέπτου αφού άναβε το φως, οι επιστήμονες ακτινοβολούσαν με τον μαγνητισμό τα άτομα προκαλώντας τους προσωρινή τύφλωση. Μέσα στον τόσο λίγο χρόνο μεταξύ της τύφλωσης και της αλλαγής των φώτων, τα άτομα εξακολουθούσαν να θεωρούν ότι η κεντρική φωτεινή πηγή ήταν αναμμένη. Ωστόσο, ένας σημαντικός αριθμός από τα άτομα αυτά κίνησαν το χέρι τους μακριά από το κεντρικό κουμπί και στραφήκαν προς το σωστό. Το εσωτερικό τους ζόμπι δεν χρειάστηκε καμία γνώση για να αντιληφθεί την αλλαγή και να τροποποιήσει την εντολή που στάλθηκε στο χέρι.
Στο πείραμα αυτό της Δανίας, τα άτομα είχαν τουλάχιστον επίγνωση του στόχου τους, ακόμη και αν δεν γνώριζαν πως τον πετύχαιναν. Άλλα πειράματα δείχνουν ότι το ασυνείδητο κομμάτι του μυαλού μας μπορεί πλήρως να ενεργήσει όπως ο συνειδητός εαυτός μας. Πάρτε ως παράδειγμα ένα πρόσφατο πείραμα στο οποίο Γάλλοι και Άγγλοι επιστήμονες βάλανε εθελοντές να παίζουν ένα απλό παιχνίδι, ενώ τους υπέβαλαν σε σάρωση του εγκεφάλου. Οι εθελοντές κρατούσαν μια λαβή ενώ παρακολουθούσαν μια οθόνη υπολογιστή. Τους είπαν να πιέζουν τη λαβή κάθε φορά που βλέπουν μια φωτογραφία χρήματος στην οθόνη. Όσο περισσότερο την πίεζαν, τόσο περισσότερα χρήματα θα κέρδιζαν.
Μερικές φωτογραφίες έμεναν στην οθόνη για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε να αναγνωριστούν. Άλλες περνούσαν γρήγορα. Ανεξάρτητα από το διάστημα αυτό, η εικόνα μιας βρετανικής λίρας προκαλούσε στους εθελοντές να πιέσουν πιο έντονα τη λαβή από όσο θα την πίεζαν στη θέα μιας πέννας (η πέννα είναι το ένα εκατοστό της λίρας), ακόμη και όταν εμφανιζόταν τόσο γρήγορα ώστε να μην συνειδητοποιούν το είδος των χρημάτων που έβλεπαν. Τα εγκεφαλογραφήματα επέτρεψαν στους ερευνητές να συγκρίνουν τις ασυνείδητες και τις συνειδητές αποκρίσεις και έδειξαν ότι μια η περιοχή του εγκεφάλου που κρίνει την ανταμοιβή (ventral palladium κοιλιακή ωχρά σφαίρα), ενεργοποιήθηκε και στις δύο περιπτώσεις.
Όλο και περισσότερα στοιχεία από εργασίες για το εσωτερικό μας ζόμπι έχουν οδηγήσει ορισμένους επιστήμονες να υποβαθμίζουν τη σημασία του συνειδητού εαυτού μας. Στο περιοδικό Time, ο ψυχολόγος Steven Pinker του Harvard δήλωσε ότι "η διαίσθηση που έχουμε, ότι υπάρχει ένα εκτελεστικό 'Εγώ' που βρίσκεται σε μια αίθουσα ελέγχου του εγκεφάλου μας, σαρώνοντας τις οθόνες των αισθήσεων μας και πατώντας τα κουμπιά των μυών μας, είναι μια ψευδαίσθηση.
Αλλά ας μην εγκαταλείψουμε τη συνείδηση ακόμα. Ένας μικρός αλλά όλο και αυξανόμενος αριθμός ερευνητών αμφισβητούν ορισμένα από τα ακραία επιχειρήματα που υποστηρίζουν την υπεροχή του εσωτερικού ζόμπι. "Παρά το γεγονός ότι οι μελέτες αυτές είναι ενδιαφέρουσες και σημαντικές", γράφει ο Mathew Lieberman, κοινωνικός ψυχολόγος του UCLA, τελικά υπολείπονται στην υποστήριξη υποθέσεων που άπτονται της συνολικής μας κατανόησης του νου."
Ενώ τα εσωτερικά μας ζόμπι μπορεί να είναι σε θέση να κάνουν κάποια επεξεργασία πληροφοριών, υπάρχουν και άλλα είδη επεξεργασίας που δεν μπορούν να κάνουν. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι μπορούν ασυνείδητα να προετοιμάσουν το μυαλό τους για καλύτερες επιδόσεις σε τεστ μνήμης, ουσιαστικά να εκπαιδεύονται για τις δοκιμασίες αυτές χωρίς να έχουν επίγνωση ότι το κάνουν. Για να διερευνήσει τα όρια αυτής της προετοιμασίας (priming), ο ψυχολόγος Nathan DeWall του Πανεπιστημίου του Κεντάκι και οι συνάδελφοί του πραγματοποίησαν πρόσφατα μια μελέτη για να δουν αν η συνείδηση είναι σημαντική για τη σύνθεση ενός πάζλ λογικής. Μια ομάδα εθελοντών οργάνωσαν αρχικά λέξεις που είχαν να κάνουν με τη λογική και το συμπερασμό σε προτάσεις. Μία άλλη ομάδα οργάνωσε ουδέτερες λέξεις, λέξεις δηλαδή που δεν αφορούσαν στη λογική και τον συμπερασμό σε προτάσεις. Στη συνέχεια, οι επιστήμονες έδωσαν στους εθελοντές να συμπληρώσουν κατακερματισμένες λέξεις. Οι λέξεις θα μπορούσαν να συμπληρωθούν ως λέξεις σχετικές με τη λογική ή άσχετες. Για παράδειγμα, σωστές απαντήσεις για το L_G_ _ είναι η λέξη LOGIC (λογική) ή η λέξη LIGHT (φως). Τέλος, o DeWall δοκίμασε τους εθελοντές σε πραγματικά πάζλ λογικής.
Αν και οι εθελοντές που προετοιμάστηκαν με λέξεις σχετικές με τη λογική έτειναν να συμπληρώνουν τις λέξεις ώστε να προκύπτουν όροι σχετικοί με τη λογική, η ίδια προετοιμασία δεν τους βοήθησε στα πάζλ. Τα ζόμπι απέτυχαν. Από την άλλη πλευρά, η ρητή καθοδήγηση των εθελοντών στο να έχουν ιδέες σχετικές με τη λογική, αξιοποιώντας έτσι το συνειδητό τους μυαλό, τους έκανε να έχουν καλύτερες επιδόσεις στις δοκιμασίες λογικής.
Οι εγκεφαλικές σαρώσεις μας παρέχουν επίσης πυρομαχικά για να ανταποδώσουμε τα χτυπήματα των ζόμπι. Αν το εσωτερικό μας ζόμπι ήταν πραγματικά υπεύθυνο, τότε θα περιμέναμε να δούμε κάποια διακριτά πρότυπα εγκεφαλικής δραστηριότητας όταν εκτελούσαμε μια εργασία. Αν κάναμε κάτι ασυνείδητα, μόνο περιοχές του 'ζόμπι δικτύου' θα είχαν ανιχνευτεί. Αν κάναμε το ίδιο πράγμα συνειδητά, το ζόμπι δίκτυο θα φαινόταν ενεργό, αλλά αυτή τη φορά μαζί με τις λίγες άλλες περιοχές του εγκεφάλου που μας δίνουν την αίσθηση της επίγνωσης.
Ο Lieberman και οι συνεργάτες του πραγματοποίησαν πειράματα, των οποίων τα αποτελέσματα δεν ταιριάζουν με τα πρότυπα ζόμπι του εγκεφάλου. Για να χαρτογραφήσει τη συνειδητή και ασυνείδητη επεξεργασία των πληροφοριών, ο Lieberman χρησιμοποίησε ένα κλασικό πείραμα ψυχολογίας στο οποίο άτομα μαθαίνουν αυθαίρετους κανόνες για να βάζουν γράμματα στη σειρά, γνωστό ως τεχνητή γραμματική. Οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν τους κανόνες αυτούς συνειδητά (με το να λένε, για παράδειγμα, ότι το Β ακολουθεί πάντα το Τ). Μπορούν επίσης να μάθουν τεχνητή γραμματική ασυνείδητα βλέποντας πολλές τεχνητές 'λέξεις' που ακολουθούν αυτούς τους κανόνες. Αργότερα, όταν οι ψυχολόγοι τους δείχνουν σειρές γραμμάτων, αυτοί θα μπορούν να πουν στους ερευνητές κατά πόσον είναι έγκυρες ή όχι, δίχως να είναι σε θέση να διατυπώσουν ρητά τους γραμματικούς κανόνες.
Ο Lieberman έδειξε στους συμμετέχοντες του πειράματος μια τεχνητή γραμματική, η οποία περιείχε δύο είδη κανόνων, έναν που θα μπορούσαν να μάθουν συνειδητά και έναν άλλο που έτεινε να γίνει αντιληπτός μόνο ασυνείδητα. Στη συνέχεια, καθώς σάρωνε τους εγκεφάλους τους, έδειχνε στους συμμετέχοντες ένα άλλο σύνολο σειρών γραμμάτων και οι συμμετέχοντες έπρεπε να κρίνουν κατά πόσον η γραμματική τους ήταν έγκυρη. Μία περιοχή του εγκεφάλου ενεργοποιήθηκε όταν οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν τους συνειδητούς κανόνες, ενώ μια διαφορετική περιοχή ενεργοποιήθηκε για τους ασυνείδητους κανόνες. Οι δύο περιοχές ακολουθούσαν μια αντίστροφη σχέση: Όταν η μία ήταν πιο ενεργή, η άλλη ήταν λιγότερο. Ο συνειδητός εγκέφαλος πήρε τη δική του διακριτική πορεία.
Ο Lieberman πήρε παρόμοια αποτελέσματα όταν έδειξε σε μια ομάδα συμμετεχόντων εικόνες με πρόσωπα άλλων ανθρώπων, ενώ οι ερευνητές σάρωναν τους εγκεφάλους τους. Σε μερικές δοκιμές ο Lieberman έβαλε τους συμμετέχοντες να επιλέξουν δύο λέξεις για να περιγράψουν την έκφραση κάθε προσώπου, αναγκάζοντάς τους να ανταποκριθούν συνειδητά στα συναισθήματα που βλέπουν στα πρόσωπα αυτά. Σε άλλες δοκιμές του πειράματος, οι συμμετέχοντες επέλεξαν ένα όνομα για κάθε πρόσωπο, αλλά χωρίς να στρέψουν την προσοχή τους στο συναίσθημα του προσώπου.
Η δραστηριότητα του εγκεφάλου στις δύο ομάδες συμμετεχόντων ήταν εντυπωσιακά διαφορετικές. Όταν οι άνθρωποι επέλεξαν ένα όνομα για ένα θυμωμένο πρόσωπο, η περιοχή της αμυγδαλής του εγκεφάλου έγινε πολύ δραστήρια. Η αμυγδαλή διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο ανταποκρινόμαστε ασυνείδητα σε συναισθηματικές καταστάσεις. Μεταξύ των εθελοντών οι οποίοι χρησιμοποίησαν λέξεις για να περιγράψουν τα πρόσωπα - συνειδητά ανταποκρινόμενοι στα συναισθήματα που έβλεπαν - η αμυγδαλή παρέμενε ανενεργή. Αλλά μια εντελώς διαφορετική περιοχή, που ονομάζεται δεξιός έξω κοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός, ενεργοποιήθηκε. Αυτή η περιοχή είναι ενεργή κατά τη διάρκεια διαδικασιών συλλογισμού, λογικής και αυτο-ελέγχου. Τα εσωτερικά ζόμπι των συμμετεχόντων που επικεντρώθηκαν συνειδητά στα συναισθήματα των προσώπων έμειναν σιωπηρά.
Οι μελέτες αυτές δεν σημαίνουν ότι το εσωτερικό μας ζόμπι δεν υπάρχει. Ένα πλήθος δικτύων στον εγκέφαλό μας επεξεργάζεται πληροφορίες χωρίς να ενοχλεί την επίγνωσή μας. Ωστόσο, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο συνειδητός μας εαυτός δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας παθητικός θεατής στο θέατρο του νου μας. Η αλήθεια θα μπορούσε να είναι ότι τόσο ο συνειδητός μας νους όσο κι ο ασυνείδητος είναι παράλληλα συστήματα, το καθένα εξειδικευμένο για τον χειρισμό διαφορετικών καθηκόντων.
Ίσως το εσωτερικό μας ζόμπι παίζει τον ίδιο ρόλο με το βιβλίο διευθύνσεων του υπολογιστή μας. Μπορούμε να απομνημονεύσουμε διευθύνσεις ανθρώπων και τους αριθμούς τηλεφώνων τους, αλλά χρειάζεται προσπάθεια για να μην τα ανακαλέσουμε εσφαλμένα ή να μην τα ξεχάσουμε. Οι Υπολογιστές τα αποθηκεύουν αυτόματα, αφήνοντάς μας ελεύθερο χρόνο να σκεφτόμαστε πιο ενδιαφέροντα πράγματα. Ο νους-ζόμπι μπορεί να αναλάβει πιο απλές και επαναλαμβανόμενες εργασίες από τον συνειδητό νου μας, αφήνοντας τον τελευταίο ελεύθερο να επικεντρωθεί σε είδη σκέψης που κάνουμε καλύτερα με την αυτοεπίγνωση. Όπως αναφέρει ο Lieberman, "Οι ζόμπι διαδικασίες ίσως γίνονται 'offline', όταν οι πιο αλληλεπιδραστικές και συνειδητές διαδικασίες γίνονται 'online'.
Έτσι πέρα απ' όλα αυτά, μπορεί να έχουμε ένα νου ικανό για ελεύθερη βούληση και επίγνωση απλά χρειάζεται μια μικρή βοήθεια από τον φιλικό του γείτονα, το ζόμπι.
Μετάφραση - Απόδοση: Παναγιώτης Μπλίτσας,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου