 |
| ΘΡΟΝΟΣ ΜΙΝΩΑ- ΚΡΗΤΗ |
Οι πυκνές και πολυδιάστατες σχέσεις μεταξύ της μινωικής Κρήτης και της Αιγύπτου είναι αρκετά γνωστές σε εμάς σήμερα. Μία επιπλέον πτυχή σε αυτή την σχέση έρχονται να προσθέσουν οι τοιχογραφίες μινωικής θεματογραφίας και τεχνοτροπίας που βρέθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’90 σε ένα χωριό στο δέλτα του Νείλου.
Ανάμεσα στα πάρα πολλά θραύσματα που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι ξεχωρίζει η σκηνή με απεικόνιση ταυροκαθάψιων*, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά θέματα της μινωικής ζωγραφικής.
Tell el Dab’a, η αρχαία Άβαρις στο Δέλτα του Νείλου
Το 1991 , ο Αυστριακός αρχαιολόγος Manfred Bietak ανακάλυψε στη δυτική άκρη της αρχαίας Άβαρις, κοντά στο σύγχρονο χωριό Tell el Dab’a τρία μεγάλα «παλάτια» που περικλείονταν από έναν τοίχο. Όλο το συγκρότημα καταλαμβάνει περίπου 55 στρέμματα.
Η περιοχή είχε αποτελέσει στο παρελθόν την πρωτεύουσα του μυστηριώδους λαού των Υκσώς κατά την περίοδο που είχαν υπό τον έλεγχό τους ένα μεγάλο κομμάτι της Αιγύπτου (1640-1530π.Κ.Ε.). Μετά τον διωγμό των Υκσώς από τη χώρα, η περιοχή έμεινε για κάποιο διάστημα εγκαταλελειμμένη μέχρι που στο τέλος της 18ης δυναστείας (επί φαράω του Τουθμώση Γ’, μετά το 1450π.Κ.Ε.) φαίνεται ότι και τα τρία παλάτια βρίσκονταν σε σε πλήρη δραστηριότητα.
Ίσως το πιο εντυπωσιακό και ανεπάντεχο εύρημα για τους αρχαιολόγους ήταν τα θραύσματα μινωικών τοιχογραφιών που εντοπίστηκαν σε δύο από τα τρία παλάτια (F και G). Τα δύο τρίτα των θραυσμάτων αυτών βρέθηκαν στο παλάτι F, αν και δυστυχώς οι εργασίες για την συντήρηση και την ανάκτησή τους είναι αρκετά δύσκολη καθώς υπολογίζεται ότι μονο το 5-8% της συνολικής αρχικής διακόσμησης διασώζεται.
Επίσης, δύσκολη είναι και η χρονολόγησή τους από τους αρχαιολόγους αφού φαίνεται ότι τα κτήρια αυτά είχαν διαδοχικές φάσεις κατοίκησης.
Αρχικά, στο βιβλίο του «Άβαρις: Η Πρωτεύουσα των Υκσώς» (Avaris: The Capital of the Hyksos (1995), ο Bietak είχε υποστηρίξει ότι οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στην τελευταία περίοδο της κυριαρχίας των Υκσώς στην Αίγυπτο (αρχές 18ης δυναστείας). Όταν όμως ήρθαν και άλλα ευρήματα στο φως, ο Αυστριακός αρχαιολόγος άλλαξε γνώμη και υιοθέτησε μία χρονολόγηση κοντά στο δεύτερο μισό της βασιλείας του φαραώ Τουθμωσή Γ’ και της βασιλείας του Αμένοφι Β΄ (δηλ. περίπου το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα π.Κ.Ε.)
Στο παλάτι, λοιπόν, που ανέσκαψε ο Bietak βρέθηκαν χιλιάδες θραύσματα τοιχογραφιών, όπου μετά από μερική συντήρηση και αποκατάσταση των κομματιών που έχουν χαθεί απεικονίζουν θέματα που είναι άρρικτα δεμένα με το μινωικό παλάτι της Κνωσσού. Υπάρχει μία μεγάλη σε μήκος τοιχογραφία με σκηνές από ταυροκαθάψια, όπου το κάτω της μέρος απεικονίζει στο φόντο το μοτίβο του γραμμικού λαβυρίνθου.
Το άνω μέρος της τοιχογραφίας είναι βαμμένο με κόκκινο χρώμα κάτι που ήταν συνηθισμένο για την πρώτη φάση της μινωικής Υστερης ανακτορικής περιόδου (1400-1450π.Κ.Ε.). Στα δεξιά της τοιχογραφίας μπορεί να διακρίνει κάποιος δύο ταύρους με μπλε στίγματα στο σώμα τους και άλλους δύο με κίτρινα στίγματα αντίστοιχα, καθώς και έναν ταυροκαθάπτη που απεικονίζεται με λευκό χρώμα και φαίνεται να είναι μεγαλύτερος σε μέγεθος από αυτόν στην αντίστοιχη τοιχογραφία ταυροκαθαψίων από την Κνωσσό. (δες φωτο).
Στην ίδια τοιχογραφία αναγνωρίζει κανείς και άλλα χαρακτηριστικά μοτίβα της μινωικής τέχνης, όπως οι μισές ροζέττες κάτω από τον λαβύρινθο. Σημαντική θέση ανάμεσα στα ευρύματα είναι επίσης και η παρουσία δύο επιβλητικών γρυπών που έχουν το ίδιο μέγεθος και χαρακτηριστικά με αυτούς που απεικονίζονται εκατέρωθεν του θρόνου, όπως στην «Αίθουσα του Θρόνου» στο παλάτι της Κνωσσού (ειδικά τα σπειροειδή διακοσμητικά μοτίβα είναι κατεξοχήν μινωικά).
Όπως υποστηρίζει ο Bietak, «όπως και στην Κνωσσό, μπορεί οι γρύπες αυτοί να υποδηλώνουν την ύπαρξη του θρόνου της «Πότνιας Θηρών» (δηλ. η Δέσποινα των Ζώων ή η Μεγάλη Μητέρα), δηλαδή της βασίλισσας, όπως έχουν προτείνει εξέχοντες ερευνητές του Μινωικού πολιτισμού. «Κάποιος ίσως θα περίμενε ακόμα,» συμπληρώνει ο Bietak, «να βρει αυτούς τους γρύπες μέσα σε μία αίθουσα θρόνου στο παλάτι F, πράγμα που είναι πιθανό γιατί το πάτωμα του δωματίου που βρέθηκε η τοιχογραφία είναι ζωγραφισμένο με το μοτίβο του λαβυρίνθου.»
Άλλες τοιχογραφίες που βρέθηκαν απεικονίζουν λιοντάρια και σκυλιά σε σκηνές κυνηγιού και λεοπαρδάλεις να επιτίθενται στη λεία τους επιβεβαιώνοντας για τους αρχαιολόγους ότι τέτοιες σκηνές αντικατοπτρίζουν την Μινωική ιδελογία για την ιεραρχία στην φύση. Άλλες παραστάσεις δείχνουν τελετουργίες που λαμβάνουν χώρα μπροστά από κτήρια και ανθρώπινες φιγούρες σε φυσικό μέγεθος ανδρών και γυναικών. Όλα τα παραπάνω πλαισιώνουν διακοσμητικά στοιχεία όπως σπείρες, φυτικός διάκοσμος και βραχωδη τοπία.
Σύμφωνα με τη δημοσίευση της ανασκαφής, η τεχνική των τοιχογραφιών αυτών ακολουθεί την τυπική που συναντούμε και στο Αιγαίο. Οι τοιχογραφίες είναι φτιαγμένες από μία βασική επικάλυψη δύο ή τριών επάλληλων στρώσεων ασβεστοκονιάματος. Κατόπιν, η επιφάνεια λειαινόταν με προσοχή με τη χρήση ελαφόπετρας και τότε ζωγραφιζόταν με συνδυασμό της τεχνικής fresco (νωπογραφία) και γυψοκονιάματος.
Η αρχαιολόγος Ναννώ Μαρινάτου υποστηρίζει πως το ερώτημα είναι ιστορικής σημασίας. Η αρχαιολόγος υποστηρίζει ότι θα πρέπει να ανατρέξουμε στις πολιτικές και ευρύτερες εξελίξεις που συμβαίνουν εκείνη την εποχή στο Αιγαίο για να ερμηνεύσουμε την ύπαρξη μινωικών τοιχογραφιών στο δέλτα της Αιγύπτου. Συγκεκριμένα θα πρέπει να θεωρήσουμε πιθανή μία συμμαχία μεταξύ της αιγυπτιακής αυτοκρατορίας και της κνωσσιακής ναυτικής δυνάμης.
Η εποχή που χρονολογούνται οι τοιχογραφίες τοποθετούνται εκείνη την περίοδο που ο φαραώ Τουθμώσης Γ’ επιχειρεί τις εκστρατείες του στη Συρία, γεγονός που τον κάνει να αναζητήσει πιθανούς τρόπους για ανεφοδιασμό των στρατευμάτων του. Μοναδική δύναμη που μπορεί να στραφεί για βοήθεια είναι η Κρήτη. Στο μεταξύ, η Κνωσσός, εκείνη την εποχή μεσουρανεί, όπου μετά την έκρηξη και καταστροφή που προκάλεσε το ηφαίστειο της Θήρας το ανάκτορό της ξανακτίζεται και αναδιασκοσμείται. Ίσως αυτή η δεύτερη ακμή του παλατιού της Κνωσσού, συνεχίζει η Μαρινάτου να οφείλεται και σε αιγυπτιακή βοήθεια.
Στα πλαίσια αιγυπτιο-κνωσσιακής συμμαχίας θα πρέπει, λοιπόν, να δούμε και της τοιχογραφίες της Tell el Dab’a, καταλήγει η Μαρινάτου: «στο ανάκτορο που βρήκε ο Bietak προφανώς είχε διαμερίσματα κάποιος στρατηγός ή ναύαρχος των Κεφτιού (αρχαία αιγυπτιακή ονομασία των Μινωιτών). Ίσως δε να ήταν ο διπλωματικός αντιπρόσωπος του ίδιου του Κνώσσιου βασιλέως.»
Ποια είναι η ταυτότητα του/των καλλιτέχνη/καλλιτεχνών;
Ο ίδιος που ανέσκαψε την Tell el Dab’a, o Bietak υποστηρίζει ότι τα στυλιστικά χαρακτηριστικά και η άψογη εκτέλεση των τοιχογραφιών δείχνουν ότι η ταυτότητα των καλλιτεχνών που τις δημιούργησαν δεν θα μπορούσε να είναι παρά μινωική. Οι παρατηρήσεις του αυτές βασίζονται στο γεγονός της ίδιας τεχνικής που χρησιμοποιήθηκε για τις τοιχογραφίες τόσο της Κνωσσού όσο και της Tell el Dab’a.
Ωστόσο, άλλοι αρχαιολόγοι, όπως ο Eric H. Cline, υπογραμμίζει ότι τοιχογραφίες ανάλογης τεχνικής και σύγχρονες με αυτές της Tell el Dab’a έχουν βρεθεί και σε άλλα μέρη της Ανατολικής Μεσογείου, και ότι μένει να αποδειχθεί αν όντως έγιναν από χέρια Μινωιτών καλλιτεχνών. Έτσι, λοιπόν, η λέξη «μινωικές» τοιχογραφίες της την Tell el Dab’a θα πρέπει να μπαίνει σε εισαγωγικά. Εφόσον δεν είμαστε σίγουροι για την ταυτότητα των καλλιτεχνών είναι ασφαλέστερο να υποθέσουμε ότι υπήρχε τότε μία αρκετά διαδεδομένη γνώση της τεχνικής και τεχνοτροπίας της Αιγαιακής τέχνης.
Ο Cline ακολουθώντας αυτή την προσέγγιση αμφιβάλλει για την ύστερη χρονολόγηση του Bietak και υποστηρίζει ότι οι τοιχογραφίες πρέπει να τοποθετηθούν την εποχή των Υκσώς. Μία τέτοια ερμηνεία απορρίπτει την άποψη περί Μινωιτών καλλιτεχνών και θεωρεί πως πρόκειται για καλλιτέχνες των Υκσώς που υιοθέτησαν πτυχές του πολιτισμού των λαών με τους οποίους ήταν σε επαφή.
Το γεγονός όμως της ύπαρξης μία καθαρά μινωικής τεχνικής που δεν μοιάζει με την αντίστοιχη των αιγυπτιακών τοιχογραφιών, η χρήση συγκεκριμένης χρωματικής παλέτας και θεματογραφίας που συναντάται στο χώρο του Αιγαίου και η απουσία κάθε Αιγυπτιακού ιερογλυφικού και ανάλογης εικονογραφίας μέσα στα θραύσματα που βρέθηκαν έως σήμερα μας φέρνει πιο κοντά στο να δεχθούμε σαν πιθανότερη την άποψη του Bietak· ότι, δηλαδή, πολύ πιθανόν στην αρχαία Άβαρι να εργάστηκαν καλλιτέχνες από την Κρήτη.
Τι έκαναν όμως καλλιτέχνες από την Κρήτη στην Αίγυπτο;
Αυτή είναι μία ερώτηση που έρχεται στο μυαλό των περισσοτέρων, αλλά είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί επαρκώς. Ο Bietak έχει προσπαθήσει να το κάνει αυτό, όμως οι απαντήσεις που έχει δώσει κάνουν πολλούς αρχαιολόγους να αμφιβάλλουν για αυτές, εφόσον ακόμα δεν υπάρχουν διαθέσιμα επιπρόσθετα στοιχεία.
Ο Bietak, ορμώμενος από ανάλογα παραδείγματα που αναφέρονται στην εκτενή αλληλογραφία από την Amarna όπου πολιτικοί γάμοι μεταξύ κρατών αποτελούσαν ένα σημαντικό εργαλείο της Αιγυπτιακής και της Μεσανατολικής διπλωματίας της εποχής δίνει την παρακάτω απάντηση: «μία Μινωίτισσα πριγκίπισσα να έφθασε στην Άβαρι μαζί με τη συνοδεία Κρητών καλλιτεχνών για να κατασκευάσουν ένα παλάτι, «αντάξιο» μιας βασίλισσας.» Έτσι, λοιπόν, ο Bietak θεωρεί πως οι τοιχογραφίες αυτές συνδέονται με το γάμο μίας πριγκίπισσας από την Κρήτη με κάποιο μέλος της βασιλικής Αιγυπτιακής οικογένειας.
Μέσα στα ίδια ερμηνευτικά πλαίσια θα μπορούσε ίσως να υποστηρίξει κάποιος ότι για κάποιο λόγο Μινωίτες ενδεχομένως να έμεναν στην Άβαρη κατά τη διάρκεια της κατοχής από τους Υκσώς, αλλά και μετά εφόσον η πόλη αποτελούσε ένα πολύ σημαντικό λιμάνι που συνέδεε την Αίγυπτο με την Μεσόγειο.
Μία διαφορετική προσέγγιση για τη δράση Κρητών καλλιτεχνών στην Αίγυπτο έρχεται να δώσει η καθηγήτριαMaria Shaw. Η ίδια, λοιπόν, θεωρεί ότι οι τοιχογραφίες της Tell el Dab’a είναι όντως έργα Μινωιτών καλλιτεχνών που ταξίδεψαν μέχρι την Αίγυπτο, όταν ο μινωικός πολιτισμός της Κρήτης βρισκόταν σε παρακμή (περ. 1400π.Κ.Ε.). Υποστηρίζοντας ότι οι άρχοντες της Κρήτης ήταν πολύ αυστηροί σε θέματα καλλιτεχνικής έκφρασης και ότι δεν θα άφηναν ποτέ τους καλλιτέχνες τους να δράσουν σε μία ξένη χώρα, καταλήγει ότι στην περίπτωση της Tell el Dab’a έχουμε να κάνουμε πιθανόν με άνεργους καλλιτέχνες που χρειάζονταν εργασία.
«Οι καλλιτέχνες έπρεπε να είχαν φύγει από εκεί (Κρήτη) και να αναζήτησαν εργασία στην Αίγυπτο,» λέει η Shaw. Για να ενισχύσει το επιχείρημά της η Shaw σημειώνει ότι μεταγενέστερα θραύσματα με σκηνές από ταυροκαθάψια σαν αυτό της τοιχογραφίας από την Κνωσσό έχουν βρεθεί και αλλού πράγμα που δείχνει ότι η Μινωική τέχνη και οι τεχνίτες της ταξίδεψαν μακρυά από την Κρήτη μετά το τέλος του Μινωικού πολιτισμού.
Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι Αιγύπτιοι άρχοντες ήταν ανοικτοί στην Μινωική τέχνη, ιδιαίτερα σε μία περίοδο που η χώρα δεχόταν ελεύθερα ξένες επιρροές. Έχουν, άλλωστε, βρεθεί τοιχογραφίες που απεικονίζουν ανθρώπους από το Αιγαίο να φέρνουν δώρα στον φαραώ, καθώς και μινωικά μοτίβα έχουν βρεθεί σε αιγυπτιακούς τάφους. «Υπήρχε ένα ενδιαφέρον στην Αίγυπτο για Μινωικά πράγματα,» καταλήγει η Shaw.
Παρόλο αυτά και οι παραπάνω προσεγγίσεις δεν απαντούν ικανοποιητικά την αρχική ερώτηση. Δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί έως τώρα με βεβαιότητα είναι αν οι Μινωίτες καλλιτέχνες ήταν αυτό που λέμε ελεύθεροι επαγγελματίες της εποχής (free-lancers) ή είχαν σταλεί (σε μόνιμη ή προσωρινή βάση) σαν μία μορφή «ανταλλαγής δώρων», μία πρακτική αρκετά διαδεδομένη μεταξύ των ηγεμόνων της Αιγύπτου και της Μέσης Ανατολής, και πιθανόν και του Αιγαίου της εποχής του Χαλκού.
Βασικό κλειδί στην αξιολόγηση αυτών των τοιχογραφιών στην Αίγυπτο φαίνεται ότι είναι η ακριβής χρονολόγησή τους. Πέρα από τις αντιπαραθέσεις των αρχαιολόγων οι Μινωικές τοιχογραφίες της Tell el Dab’a είναι ένα μοναδικό εύρυμα. Η ανασκαφή του χώρου είναι ακόμα σε εξέλιξη και οι αρχαιολόγοι αναζητούν επιπλέον ευρύματα που θα βάλουν σε ένα ικανοποιητικό ερμηνευτικό πλαίσιο την παρουσία Μινωιτών στην Άβαρι είτε πρόκεται για περιπλανώμενους καλλιτέχνες, είτε για μόνιμους κατοίκους, είτε ακόμα για μέλη της βασιλικής οικογένειας.
Σημαντικό, βέβαια κομμάτι αυτού του πάζλ αποτελεί από μόνο του η παρουσία και η ίδια η ταυτότητα των Υκσώς στην Αίγυπτο, καθώς και η ονομασία της πρωτεύουσάς τους ως Άβαρις.
Άραγε να υπάρχει σχέση με τον θρυλικό Άβαρι, έναν από τους υπερβορείους ιερείς του Απόλλωνος;
[*Ταυροκαθάψια: πρόκειται για αγώνες ή τελετές που λάμβαναν χώρα στην Μινωική Κρήτη την περίοδο της άνοιξης. Σκοπός του αγωνίσματος αυτού ήταν η εκτέλεση ακροβατικών ασκήσεων με τη συμμετοχή ενός ζωντανού ταύρου, ιερού ζώου των Μινωιτών.
Ο ακροβάτης ή ταυροκαθάπτης εκτελούσε ένα βασικό άλμα σε τέσσερις κινήσεις. Πιανόταν από τα κέρατα του ταύρου, ο ταύρος τίναζε το κεφάλι του προς τα πάνω και ο ταυροκαθάπτης έδινε ώθηση στο σώμα του για μία πλήρη αναστροφή.
Κατόπιν ο ταυροκαθάπτης προσγειωνόταν στη ράχη του ταύρου, τέντωνε τα χέρια του και επιχειρούσε το τελικό άλμα από τη ράχη του ζώου στο έδαφος. Όπως μαρτυρούν πήλινα πλαστικά αγγεία και άλλες καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις υπήρχαν και πολλές παραλλαγές αλμάτων που εκτελούσαν όσοι συμμετείχαν στα ταυροκαθάψια.]
Πηγές: —Manfred Bietak, “Rich beyond the Dreams of Avaris: Tell el-Dab’a and the Aegean World: A Guide for the Perplexed’: A Response to Eric H. Cline,” ABSA 95 (2000),185-205.
— Eric H. Cline, “Rich beyond the Dreams of Avaris: Tell El-Dab’A and the Aegean World: A Guide for the Perplexed” ABSA 93 (1998), 199-219.
—http://www.auaris.at/html/ez_helmi_en.html#10
— http://heritage-key.com/blogs/owenjarus/did-unemployed-minoan-artists-land-jobs-ancient-egypt#comments
—http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_19/02/2011_433151
Φωτογραφίες τοιχογραφιών από την Αβαρι και για τις ηλεκτρονικές αναπαραστάσεις από το Αυστριακό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας.
http://miastala.com/s/archives/24097
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου