ΧΑΣΜΑ: Αρχαία ελληνική Τεχνολογία - Καθημερινός βίος

Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία
Μια ιδιαίτερα βασική πλευρά της ζωής των αρχαίων Ελλήνων, λιγότερο ίσως γνωστή από την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία και θρησκεία ή τη στρατιωτική ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, είναι η τεχνολογία. Ένας πολιτισμός όμως δεν προσπελαύνεται χωρίς την κατανόηση βασικών κοινωνικών φαινομένων όπως η Οικονομία και η Τεχνολογία που την στηρίζει. Φαίνεται δε ότι αυτή η Τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων δεν ήταν πρώτη στις προτιμήσεις των μελετών μας, ούτε και περιέχεται στη διδασκαλία της αρχαιοελληνικής Ιστορίας στα σχολεία μας.
Το Τεχνικό Μουσείο, αρχικά και το Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας (ΚΔΕΜΤ), στη συνέχεια, ανάδειξαν το θέμα της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, με την οργάνωση εκθέσεων, συνεδρίων και άλλων εκδηλώσεων, καθώς και με την έκδοση αριθμού σχετικών συγγραμάτων.
Στο πλαίσιο αυτών των ενδιαφερόντων, το επιστημονικό προσωπικό του ΚΔΕΜΤ εκπόνησε μία αξιόλογη εργασία, στο πλαίσιο του Ε.Π. Κοινωνία της Πληροφορίας, με θέματα σχετικά με τις εξελίξεις της τεχνολογίας στην Αρχαία Ελλάδα, τις τομές και τα επιτεύγματα που άλλαξαν ριζικά τη ζωή των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα: στην παραγωγή, στην κατανάλωση τροφής, στην ένδυση, στις συνθήκες διαβίωσης , στην επιστήμη και τον πολιτισμό. Η εργασία περιλαμβάνει τεκμηρίωση, ανάπτυξη ψηφιακής συλλογής και δημιουργία θεματικής Πύλης. Το έργο εμπλουτίσθηκε με 3D αναπαραστάσεις και άλλο οπτικοακουστικό υλικό.
Λόγω του ενδιαφέροντος που επιδεικνύεται από τους επισκέπτες της ιστοσελίδας για τα θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, αποφασίσθηκε να παρουσιάζονται περιοδικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα από την εργασία αυτή.
ΙΕΠ
Πολεοδομία και κατοικία

Στα κλασικά χρόνια, χαρακτηριστική υπήρξε η αντίθεση ανάμεσα στις απλές, αστικές κατοικίες που συνενώνονταν μεταξύ τους σε οικοδομικά τετράγωνα και τα πολυτελή θαυμαστά δημόσια κτίρια, απόρροια της ιδεολογίας της εποχής η οποία ήθελε τα οικιακά ζητήματα να είναι υποδεέστερα των κοινών, πολιτικών, κοινωνικών και θρησκευτικών ζητημάτων της πόλης. Ορισμένες αρχαίες πόλεις, όπως ο Πειραιάς και η Όλυνθος ήταν χτισμένες βάσει του λεγόμενου Ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος, σύμφωνα με το οποίο οι περιοχές στις οποίες δεν υπήρχαν δημόσια οικοδομήματα, αλλά ιδιωτικές κατοικίες, διαμορφωνόταν σε ορθογώνια οικοδομικά μπλοκ τα οποία διαχωρίζονταν μεταξύ τους με παράλληλους και κάθετους δρόμους. Τα αρχαία αθηναϊκά σπίτια της περιοχής της Αγοράς τα οποία έχουν έρθει στο φως από τις ανασκαφές, δεν διατάσσονται σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, αντίθετα απ' ότι συνέβαινε στις πόλεις που ακολουθούσαν το Ιπποδάμειο σύστημα, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έναν αξιοσημείωτο πολεοδομικό σχεδιασμό.
«ολόκληρη η Αθήνα είναι μία άσχημα ρυμοτομημένη πόλη. Τα περισσότερα σπίτια είναι ευτελή, ενώ τα κατάλληλα για κατοίκηση είναι λίγα».

Πλούσια και φτωχά σπίτια
Στις πόλεις τα σπίτια θα πρέπει να ήταν συγκεντρωμένα πολλά μαζί σε οικοδομικά συγκροτήματα, ενώ από αυτά έχουν σωθεί κυρίως τα πέτρινα θεμέλια, καθώς οι τοίχοι και οι σκεπές έχουν καταστραφεί με το πέρασμα των χρόνων. Επειδή τα σπίτια των πλουσίων ήταν χτισμένα από πολύ πιο ανθεκτικά υλικά, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως κυρίως λείψανα τέτοιων οικιών και πολύ λιγότερο τα κατάλοιπα των απλών σπιτιών τα οποία ήταν από ευτελή υλικά που χάθηκαν στο χρόνο.
Ο Δημοσθένης σχετικά με τις οικίες της Αθήνας αναφέρει ότι τα σπίτια των Αθηναίων πολιτικών δεν διέφεραν από αυτά των φτωχότερων κατοίκων της πόλης. Οι περισσότερες άλλωστε συναναστροφές των πολιτών πραγματοποιούνταν στις στοές, τα γυμνάσια και τα καταστήματα της Αγοράς. Οι ανασκαφές δεν έχουν αποκαλύψει ακόμη τα αριστοκρατικά, διώροφα σπίτια της Αθήνας του 5^ου αιώνα.
Τα σπίτια των πλούσιων πολιτών στις αρχαίες πόλεις διέθεταν μπάνιο με υδραυλικό κονίαμα στους τοίχους, μωσαϊκά δάπεδα, μεγάλους χώρους, αλλά και είδη οικοσκευής τα οποία μαρτυρούσαν όλη τη σχετική πολυτέλεια. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά του Θεόφραστου ο οποίος περιγράφει το σπίτι ενός άπληστου ανθρώπου και λέει χαρακτηριστικά πως το σπίτι διέθετε πλήθος κατοικίδιων, όπως μαϊμουδάκι, πίθηκο, περιστέρια από τη Σικελία, σκύλους από τη Λακωνία, μια καρακάξα, ζάρια από κέρατα γαζέλας, μπαστούνια από τη Σπάρτη και περσικό χαλί.
Σημαντικές σχετικές πληροφορίες για την πλούσια οικιακή σκευή μας δίνουν οι επιγραφές από τον πλειστηριασμό των περιουσιών των εύπορων Αθηναίων οι οποίοι κατηγορήθηκαν για τον ακρωτηριασμό των Ερμών το 415 π.Χ. Από κει αντλούμε πληροφορίες για τη γη, την αξία των σπιτιών, τους σκλάβους, αλλά και τα αγγεία, τα ενδύματα, καθώς και τα υπόλοιπα πολύτιμα αντικείμενα τα οποία περιήλθαν στο θησαυροφυλάκιο της πόλης.

Υλικά Κατασκευής
Τα περισσότερα σπίτια της αρχαιότητας ήταν χτισμένα από όχι ιδιαίτερα ανθεκτικά υλικά, όπως από τούβλα, πέτρες, ωμά πλιθιά και λάσπη. Οι Έλληνες κατά κύριο λόγο δεν έχτιζαν μεγάλα και εντυπωσιακά σπίτια, γεγονός το οποίο σχετιζόταν σε ένα βαθμό και με το ζεστό και ξηρό κλίμα του τόπου, που τους επέτρεπε να περνάνε αρκετό χρόνο έξω από αυτά. Αντίθετα, τα δημόσια κτίρια ήταν χτισμένα από πέτρα ή μάρμαρο, υλικά που συντελούσαν στην επιβλητικότητα, αλλά και στην κατοπινή διατήρησή τους στο χρόνο.
Κατά τον 5^ο και 4^ο αιώνα τα σπίτια τόσο στην πόλη, όσο και στην εξοχή χτίζονταν με ψημένα τούβλα με πηλοκονίαμα ως συνδετικό υλικό, επάνω σε πέτρινα θεμέλια. Διέθεταν στέγες με ξύλινα δοκάρια και σανίδες, που καλύπτονταν με κεραμίδια από ψημένο πηλό, σχιστόλιθους, πέτρινες πλάκες ή απλώς από κλαδιά και πηλό, ενώ τα προεξέχοντα γείσα της στέγης πρόσφεραν μία επιπλέον προστασία από τη βροχή. Οι εξωτερικοί τοίχοι, επιχρισμένοι με κονίαμα, διέθεταν μικρά, ψηλά, ακανόνιστα παράθυρα προς το δρόμο, με ξύλινα παντζούρια χωρίς τζάμι. Τα πατώματα ήταν από στερεοποιημένο χώμα. Στο πάτωμα, στους ανδρώνες, έχουν διασωθεί σε πολλές περιπτώσεις μωσαϊκά δάπεδα.

Ο τύπος της αρχαίας ελληνικής κατοικίας

Η αρχαία ελληνική κατοικία χωρίζονταν στο ιδιωτικό και το επίσημο μέρος σύμφωνα με το Βιτρούβιο. Το επίσημο τμήμα του σπιτιού ονομάζονταν ανδρωνίτης και το ιδιωτικό γυναικωνίτης, χωρίς να χρησιμοποιείται αποκλειστικά από τις γυναίκες, αλλά αποτελώντας ένα χώρο όπου όλη η οικογένεια περνούσε την ημέρα της.
Ως προς τον τύπο της αρχαίας κατοικίας, παρ' όλες τις διαφορές που υπήρχαν από τόπο σε τόπο, τα αρχαία ελληνικά σπίτια είχαν μεταξύ τους ορισμένα βασικά κοινά στοιχεία. Σχετικές πηγές πληροφοριών για μας σήμερα αποτελούν οι συνοικίες της Δήλου, της Πριήνης, της Ολύνθου, αλλά και της Πέλλας που έχουν έρθει στο φως, των οποίων οι οικίες καλύπτουν μία μεγάλη χρονικά περίοδο, έχοντας ως βασικό δομικό τους στοιχείο τη χαρακτηριστική εσωτερική αυλή, το αίθριο, τον ανοικτό δηλαδή εσωτερικό πυρήνα. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες αντλούμε σχετικά και από την αρχαία γραμματεία, παρότι οι συγγραφείς αναφέρονται μόνο περιστασιακά στην ιδιωτική ζωή και στις κατοικίες της εποχής.
Η τυπική διάρθρωση των σπιτιών της αρχαιότητας από τα πρώιμα παραδείγματα μέχρι και τα μεταγενέστερα, με πρώτα σχετικά δείγματα τα μινωικά ανάκτορα, αφορά πρωτίστως τον πυρήνα της κεντρικής εσωτερικής αυλής, το Αίθριο δηλαδή, γύρω από το οποίο αναπτύσσεται το σπίτι. Το αρχαίο ελληνικό σπίτι είναι κατ' εξοχήν εσωστρεφές, με κάθε δυνατότητα πολυτέλειας να εξαντλείται στο εσωτερικό, ενώ το εξωτερικό παραμένει απλό και ακόσμητο με μικρά ανοίγματα για το φωτισμό. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα σπίτια των πλουσίων να μην διαφέρουν εξωτερικά από τα σπίτια των απλών αστών. Η αυλή αποτελούσε το κέντρο της ζωής της οικογένειας, χωρίς κήπο, συνήθως με κάλυψη από πέτρες ή ψηφιδωτά, λειτουργώντας ως βασική πηγή αερισμού και φωτισμού της οικίας. Μέσα στην αυλή υπήρχε συχνά το πηγάδι και πάντοτε ο βωμός -ορισμένες φορές μαρμάρινος- για την τέλεση της οικιακής λατρείας, ενώ εκεί πραγματοποιούνταν και διάφορες οικιακές εργασίες.
Από το αίθριο ξεκινούσαν και σ' αυτό ανοίγονταν κάποια από τα δωμάτια των κατοίκων, καθώς και τα δωμάτια των επισκεπτών. Η παρουσία δευτέρου ορόφου στις οικίες της κλασικής εποχής μαρτυρείται από τα κείμενα και τα αρχαιολογικά λείψανα. Στην Όλυνθο δεν είναι βέβαιο εάν ο δεύτερος όροφος κάλυπτε μία η περισσότερες πτέρυγες της οικίας, ενώ στη Δήλο κάλυπτε συνήθως όλες τις πτέρυγες. Στην οικία της Αρπαγής της Ελένης και στην Οικία του Διονύσου από την Πέλλα κάλυπτε μόνο τη βόρεια πτέρυγα, γεγονός που ερμηνεύει το σχετικό χωρίο του Ξενοφώντα. Η δίοδος προς τον επάνω όροφο γινόταν μέσω της αυλής, με αστέγαστες ξύλινες ή και με εσωτερικές προστατευόμενες σκάλες.
Στο σπίτι υπήρχαν καθημερινά δωμάτια, κρεβατοκάμαρες, αποθήκες, δωμάτιο για το μαγείρεμα, ίσως κάποιο μαγαζί με δική του είσοδο από το δρόμο, αλλά και γυμναστήρια και μπάνια σε σπίτια βέβαια πολυτελή τα οποία αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Γενικά ο προσανατολισμός του σπιτιού ήταν με πρόσωπο προς το νότο, μία πρακτική που περιγράφεται από τον Ξενοφώντα και τον Αριστοτέλη, γεγονός που έδινε τη δυνατότητα στην αυλή, τα βόρεια δωμάτια και τον επάνω όροφο να εκμεταλλεύονται το μέγιστο του φυσικού φωτός το χειμώνα και να αποφεύγουν τον πολύ ήλιο το καλοκαίρι, όταν ο αυτός βρίσκεται πολύ ψηλά.
Σημαντικές διαφοροποιήσεις ή εξελίξεις στις ιδιωτικές κατοικίες σημειώνονται μέσα στον 4^ο αιώνα και κατόπιν στην ελληνιστική εποχή. Εξελίξεις οι οποίες μπορεί να αποτελούν δανεισμό ή επιδράσεις από τη δημόσια αρχιτεκτονική και έχουν να κάνουν με τις παράλληλες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της περιόδου.
Επιστημονική Επιμέλεια : Δρ Κώστας Νικολαντωνάκης, Βάλεια Αμοιρίδου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barr - SharrarB.,"The Hellenistic House" 59-67, στο Hellenistic Art in the Walters Art Gallery, 1988 (επιμ. E. D. Reeder).
Blanck H., Εισαγωγή στην Ιδιωτική Ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, 2004 (μτφρ. Α. Μουστάκα).
Hoepfner W. - Schwandner E. L.,Haus und Stadt im klassischen Griechenland. Wohnen in der klassischen Polis, I, 1986.
MiddletonH., Η κατοικία στην αρχαία Ελλάδα, 2002.
Nevett L.,House and Society in the ancient Greek world, 1999.
Rider Bertha Carr,The Greek house: its history and development from the neolithic period to the Hellenistic age, 1916.
Robinson D. M., Graham W. J.,Olynthus VIII, 1938, The Hellenistic House.
W. MullerWiener, Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα, 1995, (μτφρ. Σμιτ Δούνα Μπ.)
Μακαρόνας Χ., Γιούρη Ε., Οι οικίες της Αρπαγής της Ελένης και του Διονύσου της Πέλλας, 1989.
Σιγανίδου Μ.,Η ιδιωτική κατοικία στην Πέλλα, 31-36, Αρχαιολογία, 1982.