ΧΑΣΜΑ: ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ

Πώςντύνονταν και καλλωπίζονταν οι Μινωίτες ; Υπήρχε μόδα στη μινωική Κρήτη ; Μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τον πρώτο ευρωπαϊκό πολιτισμό, το μινωικό, μέσα από όσα γνωρίζουμε για την ενδυμασία και τον καλλωπισμό της εποχής ;

Τοιχογραφία Μινωίτισσας γνωστής ως Παριζιάνας

ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ (φύλλο εργασίας)

Α. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Χάρτης της μινωικής Κρήτης

Ο θαυμαστός πολιτισμός των μινωικών χρόνων (3000 περ.-1050 περ. π.Χ.), ο πρώτος πολιτισμός επί ευρωπαϊκού εδάφους, αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις λαμπρότερες σελίδες της ιστορικής πορείας της Κρήτης. Έξοχος σε κάθε τομέα, διέγραψε τη φυσική πορεία του κατά τη διάρκεια δύο σχεδόν χιλιετιών. Η μεγαλύτερη ακμή του εντοπίζεται ανάμεσα στο 2000 και το 1400 π.Χ., εποχή της μινωικής θαλασσοκρατορίας, που έδωσε μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του πολιτιστικού επιπέδου, ιδιαίτερα υψηλού στους χώρους των ανακτόρων. Στην τελευταία περίοδο της μινωικής εποχής η Κρήτη κυριεύτηκε από τους Αχαιούς, και όπως είναι φυσικό οι αλληλεπιδράσεις ήταν έντονες. Η εξαιρετικά σημαντική άλλωστε γεωγραφική θέση που κατείχε το νησί, στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, των μόνων γνωστών του αρχαίου κόσμου, δικαιολογεί απόλυτα το ρόλο της στη διαμόρφωση της πορείας του πολιτισμού σε όλες του τις εκφάνσεις. Όλα τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία γίνονται έμμεσα εμφανή από την εικόνα των Μινωιτών.

Β. ΠΗΓΕΣ

Τις πληροφορίες για την ένδυση και τον καλλωπισμό των Μινωιτών αντλούμε από τα έργα τέχνης, που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφικές έρευνες και συγκεκριμένα: από τις τοιχογραφίες σημαντικών κτιρίων, κυρίως των ανακτόρων. Οι παραστάσεις νεαρών κυρίως ανδρικών και γυναικείων μορφών με τα ανεξίτηλα και φωτεινά τους χρώματα στις τοιχογραφίες δεν αφήνουν αμφιβολία για την ξένοιαστη και πολυτελή ζωή των ευγενών της μινωικής Κρήτης. Πέρα από τις καλλιτεχνικές συμβάσεις που είναι σαφείς και έντονες, αναδεικνύονται λεπτομέρειες της εμφάνισης που αποδεικνύονται και με την εύρεση πραγματικών αντικειμένων.

Ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα ειδώλια, κυρίως αυτά που προέρχονται από μεσομινωικά (2000-1600) ιερά κορυφής της ανατολικής Κρήτης, αλλά και οι σφραγιδόλιθοι, τα κοσμήματα και τα αντικείμενα, που σχετίζονταν με την περιποίηση και τον καλλωπισμό του σώματος.

Μινωικά κοσμήματα

Οι Μυκηναίοι εισήγαγαν κρητικά έργα, πιστεύεται δε ότι Μινωίτες καλλιτέχνες ταξίδεψαν και δούλεψαν στην ηπειρωτική Ελλάδα δημιουργώντας καλλιτεχνήματα και αντικείμενα που μοιάζουν εξαιρετικά με μινωικά. Από την άλλη πλευρά και οι μινωίτες δέχτηκαν επιρροές από τη Μυκηναϊκή Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα. Συνεπώς αντλούνται στοιχεία για τον μινωικό πολιτισμό και από τη μελέτη ευρημάτων της υπόλοιπης Ελλάδας.
Λίγα γραπτά κείμενα, αν και λογιστικού χαρακτήρα, δηλ. απογραφές, κατάλογοι προϊόντων κλπ., που προέρχονται από την Κρήτη, αλλά κυρίως από την ηπειρωτική Ελλάδα σε Γραμμική Β γραφή, προσφέρουν στοιχεία κυρίως για την παραγωγή υφασμάτων και αρωμάτων. Ελάχιστα αλλά χαρακτηριστικά είναι τα αντίστοιχα κείμενα άλλων σύγχρονων λαών, όπως των Αιγυπτίων, με τους οποίους διατηρούσαν οι Μινωίτες στενές επαφές. Μεταγενέστερα κείμενα, όπως τα ομηρικά έπη και γενικά τα λογοτεχνικά -και όχι μόνο- έργα των αρχαίων Ελλήνων, συχνά διασώζουν και αντικατοπτρίζουν παλαιότερες συνήθειες, κάποιες από τις οποίες επιβίωσαν και στους ιστορικούς χρόνους.

Πήλινες πινακίδες γραμμικής Β' Γραφής

Γ. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΜΙΝΩΙΤΩΝ

Είναι αναγκαίο να διευκρινιστούν αρχικά θέματα σχετικά με την όψη και τη σωματική διάπλαση των ανθρώπων της μινωικής εποχής.
Σύμφωνα με μελέτες σύγχρονων επιστημόνων oι άνδρες είχαν ύψος κατά μέσο όρο 1.67 -τονίζουμε εδώ ότι η διαφοροποίηση του μέσου ύψους των ανδρών με το σημερινό υπολογίζεται σε περίπου 1 εκατοστό- και οι γυναίκες 1.54.

Ανασύνθεση προσώπου με βάση ένα μινωικό κρανίο

Ο μέσος όρος ζωής των ανδρών ήταν τα 36 χρόνια και των γυναικών 28. Το μεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών πέθαινε την περίοδο της ζωής τους που συνέπιπτε με την κορύφωση της αναπαραγωγικής τους δραστηριότητας. Φαίνεται πως τα τρόφιμα που είχαν υψηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες αύξαναν τη θνησιμότητα. Οι άνθρωποι κατανάλωναν ελάχιστο κρέας, διότι εξέτρεφαν τα ζώα για το μαλλί τους.

Δ. ΕΝΔΥΣΗ

Το ένδυμα αποτέλεσε σε όλες τις εποχές ένα είδος ταυτότητας για τους ανθρώπους που το φορούσαν. Φανερώνει την ηλικία, την απασχόληση, την ιδεολογία την κοινωνική τάξη, σηματοδοτεί επομένως τη θέση του ατόμου στην κοινωνία του. Ακόμη και την ελευθερία από τη σκλαβιά σηματοδοτεί. Κάποτε βέβαια το ρούχο μπορεί και να διαλύσει την ατομικότητα μέσα σε μία λειτουργική ανωνυμία, όπως στους στρατιώτες ή στους συμμετέχοντες σε μια γιορτή, οπότε οι άνθρωποι της ομάδας φέρουν στολές. Άλλοτε τέλος προβάλλει την ανισότητα. Οι άρχοντες, εν γένει οι δυνατοί μέσω της όψης επιβλήθηκαν σε όλες τις εποχές.

Άνδρες

Στην καθημερινή τους ζωή αλλά και στη δημόσια οι άνδρες φορούσαν το λεγόμενο «ζώμα», που έμοιαζε με κοντή φούστα ή ποδιά σφιγμένη στη μέση.
Το ζώμα είχε ποικίλους τύπους. Ο απλούστερος ήταν μια ζώνη και μια ορθογώνια ταινία που ξεκινούσε από τη μέση, περνούσε ανάμεσα στους μηρούς και κατέληγε πάλι σ’ αυτήν. Ο πιο περίτεχνος κάλυπτε την περιοχή από τη μέση μέχρι το άνω τμήμα των μηρών σε διάφορα σχήματα και μήκη.

Μινωίτες με ζώματα

Την ανδρική ενδυμασία χαρακτηρίζουν οι σφικτές υφασμάτινες, δερμάτινες, ίσως και μεταλλικές ζώνες. Πάντως η πολύ λεπτή μέση, που εμφανίζεται στις απεικονίσεις Μινωιτών μάλλον αποτελεί καλλιτεχνική σύμβαση και δεν ανταποκρίνεται απολύτως στην πραγματικότητα. Οι ζώνες ήταν συχνά πλούσια διακοσμημένες και συχνά στα άκρα τους έφεραν κρόσσια ή χάντρες. Σ’ αυτές στήριζαν οι άνδρες το εγχειρίδιο, μικρό σπαθί ή μαχαίρι, κάτι που συναντάται στην προ λίγων χρόνων κρητική ενδυμασία. Στην καθημερινή τους ζωή και το κυνήγι προτιμούσαν το απλό ζώμα, που άφηνε ελεύθερα τα πόδια, ενώ σε επίσημες περιστάσεις επιμελούνταν ιδιαίτερα την εμφάνισή τους: το ζώμα ήταν εντυπωσιακά διακοσμημένο με πλούσια σχέδια και συμπληρωνόταν με κοσμήματα.

Διάφοροι τύποι ζώματος

Μακρύ ένδυμα έφεραν κάποιες φορές κατά τη διάρκεια τελετουργιών, κυρίως αν ήταν μουσικοί ή άρχοντες.

Ο πρίγκηπας με τα κρίνα (μινωίτης με επίσημη ενδυμασία)

2. Γυναίκες

Εντυπωσιακά ήταν τα ενδύματα και εν γένει η εμφάνιση των γυναικών της Μινωικής εποχής, αλλά και η ίδια η θέση τους στην κοινωνία, που θεωρείται ότι ήταν ισότιμη με του άνδρα. Νεαρές κοπέλες συμμετείχαν για παράδειγμα σε ένα εξαιρετικά δύσκολο αγώνισμα, τα ταυροκαθάψια ντυμένες σαν άνδρες, δηλαδή μόνο με ζώμα. Ακόμη σχεδόν αποκλειστικά ελάμβαναν την εξέχουσα θέση της ιέρειας των μεγάλων θεαινών της μινωικής Κρήτης. Οι περισσότερες απεικονίσεις γυναικών αφορούν τη συμμετοχή τους σε τελετουργίες είτε ως άμεσα εμπλεκόμενα με αυτές πρόσωπα, είτε ως θεατές.

Χαρακτηριστικά της μινωικής γυναικείας ενδυμασίας είναι το στενό κοντομάνικο -με στενά ή φουσκωτά μανίκια- πουκάμισο ή περικόρμιο, που άφηνε ακάλυπτο το στήθος ή ήταν διαφανές και συγκρατιόταν στο σώμα συχνά με κορδόνια στο ανώτερο μέρος του σώματος, οι μακριές και φαρδιές φούστες με πιέτες και φραμπαλάδες, η κωδωνόσχημη ποδιά με βολάν, που φοριόταν συχνά πάνω από τη φούστα και η σφικτή ζώνη, φουσκωτή ή επίπεδη, που τόνιζε τη μέση. Τα στοιχεία αυτά γίνονται φανερά όχι μόνο από τις τοιχογραφίες, αλλά και από τα απλούστερα πήλινα ειδώλια. Ενδιαφέρων είναι και ο ψηλός γωνιώδης γιακάς, που εμφανίζεται σε μερικά απ’αυτά. Τα ενδύματα κοσμούνταν με επίρραπτες ταινίες στα τελειώματα, φιόγκους, λεπτότατα πέπλα και κοσμήματα από μέταλλο, πέτρα ή κόκαλο, που ράβονταν πάνω τους

Γυναικείο μινωικό ένδυμα

Σε μερικές απεικονίσεις γυναικείων μορφών συναντάται ένα μακρύ φόρεμα χωρίς ζώνη, που όμως διαγράφει το σώμα. Στη λεγόμενη «σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας» (του 1400 π. Χ.) εικονίζονται γυναίκες και άνδρες με τέτοια ενδύματα κατά τη διάρκεια μιας σημαντικής τελετουργίας με εσχατολογικό περιεχόμενο.

Ε. ΜΟΔΑ

Μπορούμε άραγε να μιλήσουμε και για μόδα σε αυτές τις μακρινές εποχές; Σε χώρους όπως την άπω Ανατολή, οι άκαμπτες κοινωνικές τάξεις και αξίες των κοινωνιών δεν επέτρεψαν τη μόδα, όπως τη θεωρούμε σήμερα, δηλ. μια πιο εύθυμη, ελαφριά αποποίηση προηγούμενων εκφράσεων. Όσον αφορά την προϊστορική Κρήτη, όσο δύσκολο κι αν είναι να μεταθέσουμε ένα σύνθετο φαινόμενο, όπως είναι η μόδα σε τόσο πρώιμη εποχή, τείνουμε να πιστέψουμε ότι υφίσταται μια διαφοροποίηση στην ένδυση, που σχετίζεται τόσο με την ευμάρεια, όσο και με την κάποια αυτονομία. Έτσι το ένδυμα δεν τυλίγει απλά το σώμα, αλλά ράβεται και μάλιστα τμηματικά για ένα συγκεκριμένο σώμα, τα ρούχα δηλαδή εξατομικεύονται.

Κι όμως υπήρχε μόδα στη μινωική Κρήτη ...

Έχουν ακόμη διαπιστωθεί μικρές διαφοροποιήσεις στο ένδυμα στις διάφορες χρονικές φάσεις της μινωικής εποχής. Στην αρχή προτιμώνται για παράδειγμα ενδύματα με λιγότερη διακόσμηση, ενώ στην όψιμη φάση υπάρχει κάποια επιρροή από το μυκηναϊκό ένδυμα. Είναι επίσης βέβαιο ότι η μινωική μόδα στην ένδυση και στην κόμμωση δεν άφησε ασυγκίνητες τις Μυκηναίες που εντρυφούσαν στα ανάκτορα, καθώς και τις γυναίκες της Θήρας, οι οποίες φαίνεται να μιμήθηκαν πάρα πολλά στοιχεία της ένδυσης των κρητικών.

ΣΤ. ΥΛΙΚΑ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Τα κρητικά ενδύματα κατασκευάζονταν από μαλλί, λινάρι και κατεργασμένο δέρμα. Το μαλλί ήταν το συνηθέστερο υλικό για την κατασκευή της ενδυμασίας, υπήρξε μάλιστα από τα βασικά εξαγώγιμα προϊόντα της Κρήτης, ενώ η υφαντουργία ήταν από τις κύριες βιοτεχνίες της μινωικής εποχής. Αυτό γίνεται φανερό από τις πινακίδες της Γραμμικής Β, οι περισσότερες από τις οποίες αφορούν καταλόγους με κοπάδια προβάτων που πιθανότατα ελέγχονταν από το ανάκτορο και την ποσότητα μαλλιού που αντιστοιχούσε σ’ αυτά, καθώς και από τους καταλόγους ονομάτων πεντακοσίων και πλέον γυναικών και πολλών νεαρών αγοριών και κοριτσιών που αντίστοιχα δίδασκαν και διδάσκονταν την υφαντική τέχνη. Το ίδιο το ρήμα μάλιστα «διδάσκω» εμφανίζεται στα γραπτά κείμενα για πρώτη φορά ακριβώς για τη διδασκαλία της υφαντικής τέχνης. Είναι λοιπόν εμφανές ότι η κεντρική εξουσία συγκέντρωνε το μαλλί και το διένειμε για επεξεργασία. Γενικά ενδιαφερόταν από τη μια πλευρά για την αύξηση της παραγωγής και από την άλλη για την ποιότητά της, διότι προφανώς τα υφαντά θα ήταν εξαγώγιμο είδος, γι’ αυτό φρόντιζε τόσο πολύ για την εκπαίδευση, και ακόμη περισσότερο για την εξειδίκευση τόσο πολλών ανθρώπων σε εργασίες επεξεργασίας του μαλλιού.

Ζ. ΥΠΟΔΗΣΗ

Οι Μινωίτες εμφανίζονται σε άλλες παραστάσεις ξυπόλητοι, σε άλλες με σανδάλια, που προσαρμόζονταν στο πόδι με σχετικά ψηλές ταινίες και σπανιότερα με μπότες. Η ίδια η λέξη «σάνδαλον» είναι προελληνικής προέλευσης, πιστεύεται μάλιστα μινωικής. Μπότες φορούσαν συνήθως οι συμμετέχοντες σε αγώνες, οι κυνηγοί και οι στρατιώτες και συγκρατούνταν στο πόδι με ταινία που περνούσε από ανοίγματα.

Από αρχαία κείμενα της Βόρειας Αφρικής βγαίνει το συμπέρασμα ότι Κρήτες έμποροι, που είχαν και αντιπροσώπους στην περιοχή, εξήγαγαν υποδήματα, που θα ήταν προφανώς πολύ καλής ποιότητας.

Η. ΚΟΜΜΩΣΗ

Άνδρες και γυναίκες είχαν κατά κανόνα μακριά και σγουρά μαλλιά. Τα μακριά μαλλιά των ανδρών ήταν χωρισμένα σε μπούκλες. Κάποτε εμφανίζονται με ξυρισμένο το κεφάλι ή με λίγες τούφες μαλλιών σε μερικά σημεία του κρανίου, παρουσιάζονται δε αγένειοι.

Οι γυναικείες κομμώσεις ήταν περίτεχνες. Άλλοτε τα μαλλιά ήταν μαζεμένα σε κότσο και έπεφταν μικρές μπούκλες στο μέτωπο και στα αυτιά. Άλλοτε οι μακριές και λεπτές μπούκλες («βόστρυχοι») στολίζονταν με χάνδρες, «σφηκωτήρες» και περόνες με ένα εξόγκωμα συχνά σε σχήμα άνθους. Για τη χρήση βέβαια των περονών έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες: Πιστεύεται ότι χρησιμοποιούνταν για να στερεώνονται διαδήματα στο κεφάλι, κυρίως όμως για την ταχτοποίηση ή τη συγκράτηση των μαλλιών, διότι τα ψηλά και περίτεχνα χτενίσματα απαιτούσαν ειδική προετοιμασία και κατάλληλα εξαρτήματα για στερέωση. Μια ακόμη πιθανότητα είναι ότι χρησίμευαν ως κοσμήματα της κόμης των νεκρών κατ’ αντιστοιχία με τη χρήση πραγματικών λουλουδιών στα μαλλιά από τους ζωντανούς.

Μινωική χτένα

Τις κομμώσεις συμπλήρωναν συχνά ταινίες, δίχτυα, διαδήματα κι ακόμη καπέλα σε διάφορα σχήματα, κάποτε με αγκράφες και τιάρες.

Θ. ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ

1.ΥΛΙΚΑ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΥ

Το μακιγιάζ ήταν επιμελημένο. Η εικόνα ήταν τόσο εντυπωσιακή, ώστε όταν το 1905 αποκαλύφθηκε στην Κνωσό μια τοιχογραφία του 15^ου αι. περίπου π.νέας γυναίκας, θεάς ή ιέρειας πιθανότατα, οι εργάτες του Έβανς την ονόμασαν Παριζιάνα. Οι γυναίκες άπλωναν στο πρόσωπο λευκή πούδρα, ενώ έβαφαν κόκκινα τα χείλη, τα μάγουλα, τα νύχια και τους λοβούς των αυτιών. Έντονα βαμμένα με σκούρα βαφή ήταν και τα μεγάλα μάτια τους. Οι βαφές προέρχονταν από φυτά.

Η περίφημη Παριζιάνα

2.ΑΡΩΜΑΤΑ-ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΕΛΑΙΑ-ΑΛΟΙΦΕΣ

Τα αρώματα και τα αρωματικά έλαια που ήταν και εξαγώγιμο είδος, φαίνεται να έπαιζαν μεγάλο ρόλο στη ζωή των Μινωιτών και μάλιστα η κατασκευή τους ήταν οργανωμένη. Δημιουργούσαν αιθέρια έλαια, τα οποία εξήγαγαν από διάφορα μέρη φυτών.

Στο ανάκτορο της Κνωσού λειτουργούσαν εργαστήρια παρασκευής αρωμάτων

Δημιουργούσαν αιθέρια έλαια, τα οποία εξήγαγαν από διάφορα μέρη φυτών όπως από λουλούδια (τριαντάφυλλο), από βλαστάρια (μοσχοκάρφι), από φύλλα, ρίζες, σπόρους (μάραθο, γλυκάνισο).Από τις πινακίδες της Πύλου και της Κνωσού φαίνεται να γίνεται προμήθεια λαδιών που παρασκευάζονταν από φυτά, όπως φασκομηλιά (σφακόεν, pakowe), τριαντάφυλλο (ροδόεν, wodowe) κ.α. Άλλα συστατικά που χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή αρωμάτων και αλοιφών ήταν ο κορίανδρος, το μέλι και το κρασί. Έχουν εντοπιστεί και εργαστήρια παρασκευής αρωμάτων στο ανάκτορο της Ζάκρου και στις Μυκήνες, όπου εκτός από τα πιθάρια, υπήρχε εγκατάσταση θέρμανσης, κατάλογοι με αρωματικά φυτά και ψευδόστομοι αμφορείς, τα κατεξοχήν αγγεία για τη φύλαξη και όπως έχει αποδειχτεί, για τη μεταφορά αρωμάτων στο εξωτερικό. Το λεπτό και στενό στόμιο διευκόλυνε τη διατήρηση του προϊόντος που φυλασσόταν σ’ αυτά.

I. ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Τα κοσμήματα κατασκευάζονταν από ένα πλήθος υλικών: από χρυσάφι εισηγμένο από την Ασία ή την Αφρική, από άλλους πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους, όπως άργυρο, αχάτη, αμέθυστο, ορεία κρύσταλλο, ήλεκτρο, lapis lazuli κ.α., οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν επίσης εισηγμένοι, από οστό ιπποποτάμου η ελέφαντα. Οι σταγονόσχημες, αμυγδαλωτές ή σφαιρικές χάντρες («ψήφοι») κατασκευάζονταν από τα παραπάνω υλικά αλλά και από φαγεντιανή και μια γαλάζια υαλόμαζα, που ως φθηνότερο υλικό μπορούσαν να υποκαταστήσουν το χρυσό, κυρίως μετά το 13^ο αι. π.Χ.

Τα μινωικά κοσμήματα προκαλούν ακόμα και σήμερα το θαυμασμό

Οι Κρήτες έμποροι ταξίδευαν στην Ανατολική Μεσόγειο για να προμηθευτούν χρυσό, χαλκό, ελεφαντόδοντο και ως αντάλλαγμα προσέφεραν λάδι, κρασί, αρωματικά έλαια. Τα ανακτορικά εργαστήρια επεξεργάζονταν με εξαιρετική προσοχή τα υλικά αυτά, δημιουργώντας έργα τέχνης αξεπέραστα από πλευράς ποιότητας και τεχνικής.
Κοσμήματα, όπως σκουλαρίκια («ενώτια»), βραχιόλια (ψέλλια), δαχτυλίδια, περιδέραια (από «περίαπτα», δηλ. κοσμήματα που κρέμόνταν στο λαιμό με αλυσίδα, συχνά ως φυλακτό και χάντρες), περόνες, «σφηκωτήρες», ελάσματα και μικρά οστέινα χτένια (κοσμήματα κεφαλής και ενδυμάτων), φαίνεται να ήταν αναγκαία για τη συμπλήρωση της εμφάνισης ανδρών και γυναικών σε κάθε επίσημη εκδήλωση

Το περίφημο δαχτυλίδι του Μίνωα

Οι καλλιτέχνες εμπνέονταν τα σχέδια από φυτά, ζώα της θάλασσας και της ξηράς, θρησκευτικά σύμβολα. Τα αγαπημένα διακοσμητικά θέματα ήταν κεφάλι ταύρου («βουκράνιο»), λέοντες, αίγαγροι, έντομα, μικρά φυτά, άνθη ή καρποί, αλλά και παραστάσεις με σκηνές θρησκευτικού χαρακτήρα. Όλα αυτά αντιπροσωπεύονται με αριστουργηματικό τρόπο στην κοσμηματική χρυσοχοία.
Κυρίαρχη ήταν εξάλλου η σφραγιστική μικρογλυπτική που απέδωσε τεράστιο αριθμό παραστάσεων. Ζώα αλλά και ανθρώπινες ή θεϊκές μορφές εικονίζονται συχνά πάνω στις σφραγίδες που εμφανίζονται ήδη από το 2500 π.Χ. και αποτελούσαν τους προσωπικούς τύπους των αξιωματούχων κατόχων τους, ενός είδους ταυτότητας και έτσι εξασφαλιζόταν το απαραβίαστο των αντικειμένων που σφράγιζαν. Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούσαν τα μετάλλινα σφραγιστικά δακτυλίδια, συνήθως χρυσά, των οποίων οι στεφάνες αποτελούσαν το χώρο για ανθρώπινες μορφές και πολυπρόσωπες παραστάσεις.

Κ. Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΝΔΥΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

Γιατί ντύθηκε ο άνθρωπος ;

Τι τον οδήγησε να καλύψει ή να στολίσει το σώμα του;

Πρακτικοί ή αισθητικοί λόγοι τον ανάγκασαν να ντυθεί;

Σύμφωνα με τους προϊστοριολόγους ο άνθρωπος πρωτοφόρεσε ρούχα για λόγους τελετουργικούς και μόνο. Αποσκοπούσαν στην άσκηση επιρροής υπέρ των φιλικών και κατά των εχθρικών στοιχείων. Σε δεύτερο στάδιο, τα δέρματα και τα φυτά που χρησιμοποιήθηκαν σαν ρούχα είχαν σχέση με την προσπάθεια εντυπωσιασμού του ετερόφυλου.
Μόλις σε τρίτο στάδιο ανακάλυψε ότι τα «μαγικά» ή τα «ερωτικά» με τα οποία κάλυπτε το σώμα του μπορούσαν να τον προστατέψουν και από τις κλιματικές συνθήκες. Και αυτό γιατί υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις που μας πείθουν ότι η ένδυση δεν χρησιμοποιήθηκε για προφύλαξη.
Οι προϊστορικοί άνθρωποι αγνοούσαν κάθε είδους ένδυμα παρ’ ότι το κλίμα στην περιοχή αυτή είναι εξαιρετικά ψυχρό. Από εικόνες σε σπήλαια οι ερευνητές συμπεραίνουν ότι, παρά τη δριμύτητα του κλίματος, οι άνθρωποι των χρόνων εκείνων κυκλοφορούσαν γυμνοί, ενώ ελάχιστα ρούχα τους τα χρησιμοποιούσαν για σκοπούς τελετουργικούς.

Μινωίτης με τελετουργική ενδυμασία (ο γνωστός ρυτοφόρος)

Με το ένδυμα το δέρμα των ανθρώπων αυτών έχασε τη μοναδική εκείνη προσαρμοστικότητά του στο εξωτερικό περιβάλλον, αφού ο φυσικός «θερμοστάτης» του σώματος που διατηρεί την εσωτερική θερμοκρασία του πάντοτε ίδια, αρχίζει σιγά-σιγά να απορυθμίζεται και να χρειάζεται τεχνητά μέσα για την συμπλήρωση της λειτουργίας του. Έτσι οι άνθρωποι σήμερα «πεθαίνουν από το κρύο», όπως δεν είχε συμβεί στην εποχή των παγετώνων, ή από τη ζέστη, όπως δεν είχε συμβεί στα καυτερά τροπικά κλίματα με τους γυμνούς ιθαγενείς.
Άλλοι εθνολόγοι υποστήριξαν ότι, αφετηρία για τη χρησιμοποίηση του ενδύματος ήταν το αίσθημα της ντροπής που προέρχεται από τις ηθικές αντιλήψεις. Και αυτή όμως η άποψη δεν φαίνεται να είναι η πραγματική αιτία που οδήγησε τον άνθρωπο να καλύψει το σώμα του. Η αντίληψη αυτή είναι δευτερογενής. Από την άλλη μεριά, η χρησιμοποίηση της ενδυμασίας για το λόγο αυτό είχε σαν αποτέλεσμα και ορισμένες αναστολές για τον άνθρωπο. Υπάρχουν ωστόσο και αυτοί που υποστήριξαν ότι ο άνθρωπος στόλισε του σώμα του με ένδυμα για να ικανοποιήσει κατά βάση τη φιλαρέσκειά του.

Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι τα αίτια που οδήγησαν τον άνθρωπο να καλύψει ή να στολίσει το σώμα του σχετίζονται με διάφορες δεισιδαιμονίες και μαγικές αντιλήψεις για την κάλυψη του σώματος και ιδιαίτερα μερικών μερών από τη βασκανία και τα κακοποιά πνεύματα. Διάφοροι στολισμοί χρησιμοποιήθηκαν ως αντιβασκανία από τους ανθρώπους σ’ όλες τις εποχές και από όλους τους λαούς. Ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούνται τέτοιοι στολισμοί, όπως η μπλε χάντρα, το μπλε μάτι, κ.τ.λ.
Οι ερευνητές μπορούν απλά να υποθέσουν ότι η φύση, με τις λεπτοπλεγμένες ίνες των φυτών της, με τα δίχτυα της αράχνης ή με την τελειότητα της φωλιάς του πουλιού, πρόσφερε στους ανθρώπους τα καλύτερα δυνατά υποδείγματα για να ξεκινήσουν την τέχνη της υφαντικής. Οι φλοιοί και τα φύλλα των δέντρων χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτες ύλες.

Η συμβολική γλώσσα του ενδύματος

Η θεά των όφεων

Οι παραστάσεις μαρτυρούν ότι το ένδυμα αποτελούσε σύμβολο εξουσίας και δύναμης του ανθρώπου που το φορούσε απέναντι των άλλων ανθρώπων. Πάντοτε άρεσε στον άνθρωπο να αλλάζει μορφή για να επιβάλλεται στους άλλους μέσα από την αληθινή μετενσάρκωση που του έδινε το ένδυμα.
Στις αρχαίες κοινωνίες, στους λαούς τους πρωτόγονους, όχι μόνο το επίσημο φόρεμα αλλά και το καθημερινό λογαριάζεται πολύ. Πιστεύεται ότι είναι μέρος του ανθρώπου που το φορεί, συνέχεια, απόληξή του, ότι μετέχει στην ουσία του, έχει εμποτιστεί απ’ αυτήν. Συμβολισμός δεν υπάρχει σε όλα τα στοιχεία της ενδυμασίας. Το χρώμα όμως σαν συμβολικό στοιχείο κυριαρχεί σ’ όλους τους λαούς και σε όλες τις εποχές. Και τα διάφορα μέρη της ενδυμασίας κατά καιρούς είχαν αποτρεπτικό χαρακτήρα από τα μαγικά πνεύματα, όπως η ζώνη, το μαντήλι, τα διάφορα φυλακτά, το δακτυλίδι. Μέσα λοιπόν από την ενδυμασία ο άνθρωπος βρίσκει τρόπους να εκφράζεται και να επικοινωνεί είτε άμεσα, είτε έμμεσα ή συμβολικά.